Kako su se naše bake bavile dizajnom?

U vreme kada su se nomadi nastanili na Balkansko poluostrvo i Staru planinu, sa uzgojem ovaca doneli su i tradiciju tkanja ćilima. Vekovima unazad negovana je veština tkačkog zanata koja se prenosila sa kolena na koleno ženskoj deci. Ovom veštinom žene su za potrebe svog domaćinstva ali i za darivanje izrađivale najrazličitije predmete od kvalitetne vune koje je u to vreme bilo u izobilju na području Stare planine.

Inspirisana životnim pričama i radom moje bake Pene Milenove Stančeve koja je ovladala ovom umetničkom veštinom odlučila sam da pišem o ovoj temi.

Istorija ćilimarstva

Reč ćilim potiče od persijske reči kilim koja u prevodu ima značenje šarenica za podove i zidove, sag, vrsta kecelje.

Važne osobine ćilima su materijal (predivo), tehnike tkanja, razboj, kombinacija boja i šara koje imaju svoje značenje, kao i njihova dugotrajnost.

Ćilimi se obično razlikuju po lokalitetu nastanka i tehnici tkanja.

Po lokalitetu nastanka najpoznatiji je persijski, a na našim prostorima pirotski, bosanski, čiprovački (bugarski), staparski, sjeničko-pešterski i drugi.

Tkanje ćilima na području Pirota i jugoistočne Srbije razvija se intenzivnije u 19. veku. Osnov za njegovu izradu činila je runska vuna koja se dobijala strižanjem ovaca jednom u godini, najčešće pred početak leta zato što je tada ona najduža.

O pirotskom ćilimu

Pod ćilimom se podrazumevaju predmeti izrađeni na razboju najčešće od vunenog prediva koje se takođe izrađivalo ručno sledećim postupcima: sortiranje, pranje, vlačenje-razvlačenje, češljanje, pretpredanje, predanje i doradu. Nakon ovih postupaka dobija se predivo visokog kvaliteta za izradu ćilima.

Posebna odlika pirotskog ćilima je ta što ima dva lica, a to znači da su šare i boje jednake i sa jedne i sa druge strane.

Zbog velike pažnje koju je privukao na izložbi u Parizu 1892. godine bio je na još 26 značajnih izložbi i sajmova u Evropi.

Njegova primena je raznovrsna i zavisi od namene. Otud i podela na podne, zidne, prekrivače za krevete i duge komade nameštaja, jastučnice, torbice i druge proizvode koji su napravljeni ručnim načinom tkanja. Izrađuje se isključivo na vertikalnom razboju, pa tako njegova širina nije ograničena dimenzijama samog razboja već zavisi od same tkalje. Pravo bogatstvo i umeće u ovom zanatu čini kombinacija šara i ornamenata koji sa sobom nose značenje.

Poreklo šara je uglavnom autohtono, ali su ornamenti obično preuzimani iz krajeva kao što su Persija, Anadolija i Venecija. Njihovim uklapanjem dobija se sasvim nov i originalni predmet koji priča svoju priču u slikama.

Nekoliko poznatih šara pirotskog ćilima:

Svaka šara, simbol ima svoje značenje i sa sobom nosi određeno verovanje i energiju.

Iz bakinih priča saznala sam da su se pojedine šare izrađivale samostalno, manjih dimenzija, i kao takve postavljale na zidove u kući kako bi svojim značenjem obezbedili svako dobro ljudima i domu u kom se nalaze.

Čuvanje šare kornjača koja označava dug i srećan život u blagostanju domaćinstvu garantuje svako dobro i berićet.

Najinteresantnija priča vezuje se za Kondićevu šaru. Za nju se veruje da čuva sva dobra u domu, i materijalna i nematerijalna ali i da se ona daruje neudatim devojkama koje se već kroz godinu dana posedovanja ove šare sigurno udaju.

Ćilim sa šarom gugutke poklanja se obično kada se porodica useljava u novi dom. Ona predstavlja porodičnu slogu i sreću u domaćinstvu.

Tradicionalno ćilim sa šarom bomba darivao se muškoj deci pri rođenju i u kasnijem periodu života muškarcima kada započinju svoj posao, sklapaju brak ili ako su na visokim položajima. Za ovu šaru postoji verovanje da svima daje snagu i energiju, a posebno muškarcima.

U zavisnosti od dimenzija ćilima, šara sofra ima dva naziva. Na ćilimu malih dimenzija šara se naziva sofrica, a na većim sovra. Reč sofra je arapskog porekla, a na naše prostore je stigla preko Turaka. U originalnom značenju predstavlja trpezu, niski sto oko koga se sedelo ili na drvenim tronošcima ili na jastucima. Ova šara je sastavljena od nazubljenih rombova u obliku zvezde, koja predstavlja sofru. Namena njenog darivanja je da u čoveku razvije i podstakne mudrost i veštinu razgovora i da razvije dobre pravce u donošenju odluka i dogovora.

Iako su naše bake na razboju pre svega izrađivale predmete koji imaju upotrebnu vrednost, moć otklanjanja negativne energije, očuvanja svakog dobra u domu i zaštite vlasnika, vremenom ćilimi ostaju kao slikovno pismo, sastavljeni od simbola o nastanku čovečanstva i predstavljaju prava umetnička dela.

Kombinacija šara na ćilimu jasno pokazuje sa kojih prostora dolazi ili od koga je tkalja naučila ovu veštinu. Vremenom vešte žene daju i svoj lični pečat ovim rukotvorinama.

Nekoliko radova Pene Milenove Stančeve:

Od malih nogu okružena vunicom, predivom, preslicom, vretenom, resama, bordurama i drugim elementima ručnog rada koje je baka koristila i podučavala me, ostala sam očarana tom lepotom i bogatstvom šara i boja.

Šare bakinih ćilima koje su na mene ostavile najjači utisak, da li zbog boja, kompleksnosti šara ili celokupne kompozicije predstavljene su sledećim slikama:

Posebnost ovog ćilima ogleda se u kombinaciji čiprovačkih (bugarskih) i turskih šara, a do ovih saznanja sam došla na osnovu bakinog rada i vlastitog istraživanja.

Ovaj tekst je posvećen svim vrednim i darovitim ženama, bakama, majkama i devojkama koje su uložile veliki deo svog života u razvijanje i usavršavanje tehnika tkanja i stvaranju izuzetnih dela koje su nam ostavile u kulturno nasleđe.

Savremenim jezikom rečeno, žene su se na ovaj način, svojim rukama i jednostavnim priborom za rad koji im je bio dostupan predstavile kao prvi dizajneri.

Tagovi stari zanati ćilimarstvo tkanje dizajn